Rola dietetyka w opiece przed i po-nowotworowej

Osoby z doświadczeniem choroby nowotworowej to szczególna grupa pacjentów, wymagająca wsparcia terapeutycznego ze strony różnych specjalistów. Wśród nich, uzupełniającą, acz ważną rolę pełni DIETETYK, który współpracując z osobą chorą wspierać będzie proces leczenia i zdrowienia pacjenta, dążyć do poprawy jakości jego życia i uniknięcia wznowy w przyszłości.

 

Edukacja żywieniowa

Podstawową rolą dietetyka w opiece przednowotworowej jest edukacja żywieniowa nakierowana na wyjaśnienie związku pomiędzy sposobem żywienia, ilością, jakością i rodzajem spożywanych produktów oraz zastosowaną techniką przygotowania potraw a ryzykiem rozwoju chorób cywilizacyjnych, w tym nowotworów. Dietetyk wytłumaczy krok po kroku, na czym polegają założenia diety przeciwnowotworowej, wskaże optymalną wartość energetyczną i makroskładnikową diety, nauczy komponować posiłki, zweryfikuje konieczność stosowania suplementacji oraz przede wszystkim odpowie na nurtujące podopiecznego pytania. Zmotywuje też do działania w zakresie poprawy nawyków żywieniowych. W zależności od modelu pracy dietetyka i potrzeb pacjenta, każdy specjalista nieco inaczej poprowadzi edukację korzystając z różnych narzędzi, jak: plan żywieniowy, lista zaleceń, tabela ułatwiająca wybór produktów, czy nawet towarzyszenie w trakcie zakupów produktów spożywczych. Mając na względzie holistyczne podejście do profilaktyki nowotworów, dietetyk zwróci uwagę na inne elementy stylu życia: jak aktywność fizyczna, unikanie używek, praca nad kontrolą stresu oraz „dobrym snem”.

 

Identyfikacja nieprawidłowości stanu odżywienia

Stan odżywienia człowieka wpływa zarówno na ryzyko rozwoju nowotworu, jak i na ostateczny wynik ich leczenia. Z jednej strony, nadmierna masa ciała, a szczególnie otyłość brzuszna istotnie zwiększa ryzyko raka, a z drugiej obserwuje się, że wiele pacjentów zmaga się z niedożywieniem już w momencie postawienia diagnozy choroby nowotworowej. Obserwacje epidemiologiczne pokazują, że zły stan odżywienia pacjenta pogarsza jego odpowiedź i tolerancję na leczenie, przyspiesza rozwój powikłań, upośledza sprawność oraz negatywnie przekłada się na jakość życia i szanse przeżycia. Szacuje się, że nawet u 20% chorych, bezpośrednią przyczyną zgonu nie jest nowotwór, a rozwijające się w jego przebiegu niedożywienie.

Dlatego jedną z podstawowych czynności, którą wykonuje dietetyk podczas wizyty w gabinecie, jest ocena stanu odżywienia pacjenta. Można jej dokonać różnymi metodami: ważąc i mierząc pacjenta,  analizując jego wyniki badań laboratoryjnych lub przeprowadzając szczegółowy wywiad.

Dietetycy zwykle w swojej pracy wykorzystują specjalistyczne analizatory masy i składu ciała, działające na zasadzie impedancji bioelektrycznej lub pletyzmografii powietrznej. Analizy te są nieinwazyjne, łatwe do wykonania i możliwe do zastosowania u większości pacjentów, a przy tym dostarczają informacji nie tylko o masie ciała, ale przede wszystkim o szacowanej ilości masy mięśniowej, wody, tkanki tłuszczowej, białka i minerałów budujących organizm. Monitorowanie zmian w tych składowych na przestrzeni czasu, pozwala lepiej kontrolować stan odżywienia i dobrać dietoterapię. Mimo, iż pomiar obwodów ciała nie odzwierciedla jego składu, to z uwagi na swoją prostotę zwykle wykonywany jest jako uzupełnienie oceny antropometrycznej pacjenta.

 

Nieprawidłowy stan odżywienia, to nie tylko zbyt niska lub wysoka masa ciała. To także sytuacja, w której obserwuje się niedobory składników odżywczych – te dietetyk zweryfikuje zarówno na podstawie posiadanych badań krwi jak i prowadząc wywiad zdrowotno-żywieniowy.

 

UWAGA!!! Dietetyk nie ma uprawnień do stawiania diagnozy. Prowadzona przez niego analiza dokumentacji medycznej, wyników badań laboratoryjnych służy prawidłowemu zaplanowaniu terapii dietetycznej. Jeśli jednak dietetyk zaobserwuje coś niepokojącego w wynikach badań pacjenta, na pewno skieruje go do odpowiedniego specjalisty.

 

Opracowanie spersonalizowanego planu dietoterapii

Kluczowym elementem współpracy dietetyk – pacjent z doświadczeniem choroby nowotworowej jest sprecyzowanie założeń diety, a w wymagających tego sytuacjach – zbilansowanie jadłospisu. Przed opracowaniem planu dietoterapii dietetyk prowadzi z pacjentem obszerny wywiad, w którym pyta go o różne aspekty dotyczące spożywania posiłków. Zadaje pytania zarówno o ilość i rodzaj produktów spożywczych, które zwykle pacjent je, jak również o kwestie dotyczące przygotowania posiłków, czasu ich spożycia, preferencji i możliwości organizacyjnych.

Na podstawie wywiadu żywieniowego, dietetykowi łatwiej jest spersonalizować zalecenia czy jadłospis, zidentyfikować nieprawidłowe nawyki żywieniowe i hierarchizować kolejność ich zmiany.

Zwykle wywiad żywieniowy poprzedzony jest pytaniami dotyczącymi występowania chorób przewlekłych (obecnych i w przeszłości), zaburzeń, nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych, przyjmowanych leków i suplementów. Istotne są również informacje na temat alergii lub obserwowanych nietolerancji pokarmowych. Na podstawie wywiadu zdrowotnego dietetyk nie tylko podejmuję decyzję dotyczącą założeń dietoterapii, ale również stara się przewidzieć, na jakie ewentualnie problemy np. niedobory składników odżywczych, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego może natrafić pacjent w związku z podjętym/zakończonym leczeniem. Dietetyk także oceni, czy dana osoba jest wstanie w sposób tradycyjny (posiłkami konwencjonalnymi) pokryć zapotrzebowanie na kalorie i inne składniki odżywcze. W przypadku, gdy stwierdzi, że pacjent nie da rady zjeść wystarczających ilości pokarmu  – dietetyk pomoże dobrać optymalny preparat odżywczy (tzw. żywienie medyczne, doustne suplementy pokarmowe).

 

Pomoc w walce z dolegliwościami i działaniami niepożądanymi leczenia

 

Większość chorych objętych chemio-, radioterapią lub leczonych chirurgicznie doświadcza dolegliwości, które istotnie pogarszają ich codzienne funkcjonowanie, wpływają na ich sposób odżywiania, a tym samym zwiększają ryzyko niedożywienia. Mogą to być przede wszystkim:

- nudności, wymioty,          

- zaburzenia rytmu wypróżnień,

- utrata apetytu,

- ból w trakcie połykania lub zaburzenia połykania,

- zmiana odczuwania smaku i zapachu,

- zmniejszenie ilości produkowanej śliny, suchość w jamie ustnej,

- nietolerancje pokarmowe,

- zaburzenia metaboliczne.

Rolą dietetyka, jest pomoc w doborze produktów spożywczych, które w danej sytuacji będą najlepiej tolerowane oraz edukacja w zakresie technik radzenia sobie z dolegliwościami. Z uwagi na fakt, iż często diety lecznicze kojarzą się pacjentom z nieciekawymi wizualnie i smakowo posiłkami, wielu specjalistów dużo uwagi poświęca na przekonanie podopiecznego (i jego rodziny) do eksperymentowania w kuchni, testowania nowych przepisów i dbałości o wygląd i formę podania dania.

 

 

Małgorzata Moszak

 

Piśmiennictwo:

1. Muscaritoli M, Arends J, Bachmann P, Baracos V, Barthelemy N, Bertz H, Bozzetti F, Hütterer E, Isenring E, Kaasa S, Krznaric Z, Laird B, Larsson M, Laviano A, Mühlebach S, Oldervoll L, Ravasco P, Solheim TS, Strasser F, de van der Schueren M, Preiser JC, Bischoff SC. ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer. Clin Nutr. 2021 May;40(5):2898-2913. doi: 10.1016/j.clnu.2021.02.005.
2. Beirer, A. Malnutrition and cancer, diagnosis and treatment. memo 14, 168–173 (2021). https://doi.org/10.1007/s12254-020-00672-3